Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 2 स्वर्णकाकः
Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 2 स्वर्णकाकः Textbook Questions and Answers
अभ्यासः
(आ) सन्धिं कुरुत –
Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 2 स्वर्णकाकः Additional Important Questions and Answers
अतिरिक्त कार्यम्
1. पुरा कस्मिंश्चिद् ग्रामे एका निधना वृद्धा स्त्री न्यवसत्। तस्याः च एका दुहिता विनमा मनोहरा चासीत्। एकदा माता स्थाल्या तण्डुलान् निक्षिप्य पुत्रीम् आदिशत्। “सूर्यातपे तण्डुलान् खगेभ्यो रक्षा” किञ्चित् कालादनन्तरम् एको विचित्रः काकः समुड्डीय तस्याः समीपम् अगच्छत् ।
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
वृद्धा स्त्री कीदृशी आसीत्?
वृद्धायाः कीदृशी दुहिता आसीत्?
निर्धनास्त्री कुत्र न्यवसत्?
उत्तर:
निर्धना
विनम्रा
कस्मिंश्चिद्ग्रामे
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
किञ्चित्कालानन्तरम् किम् अभवत्?
दुहिता कीदृशी आसीत?
उत्तर:
किञ्चित्कालानन्तरम् एको विचित्रः काकः समुड्डीय तस्याः समीपम् अगच्छत्।
दुहिता विनम्रा मनोहरा चासीत्।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
अनुच्छेदे ‘न्यवसत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किमस्ति?
‘दुहिता विनम्रा’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
अस्मिन् अनुच्छेदे ‘धनवती’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतोऽस्ति?
पुत्री इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
स्त्री
विनम्रा
निर्धना
दुहिता
2. नैतादृशः स्वर्णपक्षो रजतचञ्चुः स्वर्णकाकस्तया पूर्व दृष्टः। तं तण्डुलान् खावन्तं हसन्तञ्च विलोक्य बालिका रोदितुमारब्धा। तं निवारयन्ती सा प्रार्थयत्-“तण्डुलान् मा भक्षया मदीया माता अतीव निर्धना वर्तते।” स्वर्णपक्षः काकः प्रोवाच, “मा शुचः। सूर्योदयात्प्राग् ग्रामाबहिः पिप्पलवृक्षमनु त्वया आगन्तव्यम्। अहं तुभ्यं तण्डुलमूल्यं दास्यामि।” ङ्केप्रहबिता बालिका निनामपि न लेभा
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
स्वर्णकाकस्य चञ्चुः कीदृशः आसीत्?
बालिकायाः माता कीदृशी आसीत्?
क: तण्डुलान् अखादत्?
उत्तर:
रजतस्य
निर्धना
स्वर्णकाक:
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
स्वर्णकाकं निवारयन्ती सा कि प्रार्थयत्?
स्वर्णकाकः किम् अवदत्?
उत्तर:
स्वर्णकाकं निवारयन्ती सा प्रार्थयत्-“तण्डुलान् मा भक्षय। मदीया माता अतीव निर्धना वर्तते।”
स्वर्णकाकः प्रोवाच मा शुचः। सूर्योदयात्प्राग् ग्रामाद्बहिः पिप्पवृक्षमनु त्वया आगन्तव्यम्। अहं तुभ्यं तण्डुलमूल्यं दास्यामि।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
अनुच्छेदे ‘हसितुम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?
रोदितुमारब्धा’ इत्यस्याः क्रियायाः अनुच्छेदे कर्तृपदं कि वर्तते?
‘प्रहर्षिता बालिका निद्रामपि न लेभे’। अत्र वाक्ये विशेषणपदं किमस्ति?
‘दृष्ट्वा ‘ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
रोदितुम्
बालिका
प्रहर्षिता
विलोक्य
3. सूर्योदयात्पूर्वमेव सा तत्रोपस्थिता। वृक्षस्योपरि विलोक्य सा च आश्चर्यचकिता सजाता यत् तत्र स्वर्णमयः प्रासादो वर्तते। यदा काकः शयित्वा प्रबुद्धस्तदा तेन स्वर्णगवाक्षात्कथितं “हहो बाले! त्वमागता, तिष्ठ, अहं त्वत्कृते सोपानमवतारयामि, तत्कथय स्वर्णमयं रजतमयम् तासमय वा”? कन्या अवदत्-“अहं निर्धनमातुः दुहिता अस्मि। तानसोपानेनैव आगमिष्यामि।” परं स्वर्णसोपानेन सा स्वर्णभवनम् आरोहत् ।
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
सूर्योदयात् पूर्वमेव का तत्र उपस्थिता?
कन्या कस्याः दुहिता आसी?
काकः किं कृत्वा प्रबुद्धः?
उत्तर:
बालिका (सा)
निर्धनमातुः
शयित्वा
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
स्वर्णगवाक्षात् काकेन किं कथितम्?
कन्या किं प्रावोचत्?
उत्तर:
स्वर्णगवाक्षात् काकेन कथितम्-हंहो बाले! त्वमागता, तिष्ठ, अहं त्वत्कृते सोपानमवतारयामि।
कन्या प्रावोचत् अहं निर्धनमातुर्दुहिताऽस्मिा ताम्रसोपानेनैव आगमिष्यामि।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
‘अधः’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः अनुच्छेदे लिखितोऽस्ति?
‘अहं निर्धनमातुः दुहिता अस्मि’। अत्र वाक्ये ‘अहम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
अनुच्छेदे ‘ताम्रमयं सोपानम्’ अनयो: पदयोः विशेषणपदं किमस्ति?
अस्ति’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
उपरि
अस्मि
ताम्रमयं
वर्तते
4. चिरकाल भवने चित्रविचित्रवस्तूनि सज्जितानि दृष्ट्वा सा विस्मयं गता। श्रान्तां तां विलोक्य काकः अवदत् “पूर्व लघुप्रातराशः क्रियताम्-वद त्वं स्वर्णस्थाल्यां भोजनं करिष्यसि किं वा रजतस्थाल्याम् उत ताम्रस्थाल्याम्”? बालिका अवदत्-ताप्रस्थाल्याम् एव अहं-“निर्धना भोजनं करिष्यामि।” तदा सा आश्चर्यचकिता सञ्जाता यदा स्वर्णकाकेन स्वर्णस्थाल्यां भोजनं पर्यवेषितम्। न एतादृशम् स्वादु भोजनमद्यावधि बालिका खादितवती। काकोऽववत्-“बालिके! अहमिच्छामि यत् त्वम् सर्वदा अत्रैव तिष्ठ परं तव माता तु एकाकिनी वर्तते। अतः त्वं शीघ्रमेव स्वगृहं गच्छ ।”
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
कीदृशीं तां विलोक्य काकः प्राह?
बालिका कीदृशं भोजनम् अद्यावधि न खादितवती?
कीदृशानिवस्तूनि दृष्ट्वा सा विस्मयं गता?
उत्तर:
श्रान्ताम्
स्वादु
चित्रविचित्रवस्तूनि
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
सा बालिका कथं विस्मयं गता?
काकः किम् अवदत्
उत्तर:
चिरकाल भवने चित्रविचित्रवस्तूनि सज्जितानि दृष्ट्वा सा विस्मयं गता।
काकः अवदत् बालिके। अहमिच्छामि यत्त्वं सर्वदा अत्रैव तिष्ठ पर तव माता तु एकाकिनी वर्तते। त्वं शीघ्रमेव स्वगृहं गच्छ।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
तदा सा कन्या आश्चर्यचकिता सञ्जाता’। अस्मिन् वाक्ये विशेषणपदं किमस्ति?
अनुच्छेदे ‘जननी’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः लिखितः?
‘त्वम्’ इत्यस्य कर्तृपदस्य अनुच्छेदे क्रियापदं किमस्ति?
‘दृष्ट्वा ‘ इत्यर्थे किम् पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
आश्चर्यचकिता
माता
तिष्ठ
विलोक्य
5. इत्युक्त्वा काकः कक्षाभ्यन्तरात् तिनः मञ्जूषाः निस्सार्य तां प्रत्यवदत् “बालिके! यथेच्छ गृहाण मञ्जूषामेकाम्।” लघुतमा मञ्जूषां प्रगृह्य बालिकया कथितम् इयत् एव मदीयतण्डुलानां मूल्यम्। गृहमागत्य तया मञ्जूषा समुद्घाटिता, तस्यां महार्हाणि हीरकाणि विलोक्य सा प्रहर्षिता तहिनाद्धनिका च सजाता ।
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
काकः कक्षाभ्यन्तरात् कति मञ्जूषाः निस्सारयति?
कीदृशी मञ्जूषां प्रगृह्य बालिका कथितम्?
किं विलोक्य सा प्रहर्षिता सञाता?
उत्तर:
तिस्रः
लघुतमाम्
हीरकाणि
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
मञ्जूषायां कानि विलोक्य सा बालिका प्रहर्षिता अभवत्?
काकः किं अवदत्?
उत्तर:
मञ्जूषायां महार्हाणि हीरकाणि विलोक्य सा बालिका प्रहर्षिता अभवत्।
बालिके! यथेच्छं गृहाण मञ्जूषामेकाम्।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
‘प्रत्यवदत्’ इति क्रियापदस्य अनुच्छेदे कर्तृपदं किमस्ति?
अनुच्छेदे ‘सा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् आगतम्?
“निष्क्रम्य’ इति पदस्य कः विपर्ययः अत्र अनुच्छेदे लिखितः?
‘ग्रहणं कुरु’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
काकः
सजाता
आगत्य
गृहाण
6. तस्मिन्नेव ग्रामे एका अपरा लुब्धा वृद्धा न्यवसत्। तस्या अपि एका पुत्री आसीत्। ईयया सा तस्य स्वर्णकाकस्य रहस्यम् ज्ञातवती। सूर्यातपे तण्डुलान् निक्षिप्य तयापि स्वसुता रक्षार्थं नियुक्ता। तथैव स्वर्णपक्षः काकः तण्डुलान् भक्षयन् तामपि तत्रैवाकारयत्। प्रातस्तत्र गत्वा सा काकं निर्भर्त्सयन्ती प्रावोचत्-“भो नीचकाक! अहमागता, मां तण्डुलमूल्यं प्रयच्छ।” काकोऽब्रवीत्-“अहं त्वत्कृते सोपानम् अवतारयामि। तत्कथय स्वर्णमयं रजतमय तासमयं वा।” गर्वितया बालिकया प्रोक्तम्-“स्वर्णमयेन सोपानेन अहम् आगच्छामि।” परं स्वर्णकाकस्तत्कृते तासमयं सोपानमेव प्रायच्छत्। स्वर्णकाकस्तां भोजनमपि तानभाजने एव अकारयत् ।
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
तस्मिन् एव ग्रामे कीदृशी वृद्धा न्यवसत्?
स्वर्णकाकः तां बालिका कस्मिन् भोजनम् अकारयत्?
लुब्धा वृद्धायाः एका का आसीत्?
उत्तर:
लुब्धा
ताम्रभाजने
पुत्री
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
सा वृद्धा ईर्ष्णया किम् अभिज्ञातवतो?
तस्मिन्नेव ग्रामे एकाऽपरा कीदृशी वृद्धा न्यवसत्?
उत्तर:
सा वृद्धा ईयया तस्य स्वर्णकाकस्य रहस्यम् अभिज्ञातवती।
तस्मिन्नेव ग्रामे एकाऽपरा लुब्धा वृद्धा न्यवसत्।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
अनुच्छेदे ‘अकारयत्’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
अनुच्छेदे ‘लुब्धा वृद्धा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किमस्ति?
‘प्रशंसयन्ती’ इति पदस्य कः विपर्ययः अनुच्छेदे आगतः?
‘वसति स्म’ इति अर्थ किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
स्वर्णकाकः
न्यवसत्
निर्भर्त्सयन्ती
न्यवसत्
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)
केन तिनः मञ्जूषाः कन्यायाः पुरः समुत्क्षिप्ता:?
लोभाविष्टा सा कन्या कीदृशीं मञ्जूषां गृहीतवती?
मञ्जूषाम् उद्घाट्य सा किम् पश्यति?
उत्तर:
स्वर्णकाकेन
बृहत्तमाम्
कृष्णसर्पः
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
गृहमागत्य यदा सा तर्षिता मञ्जूषाम् उद्घाटयति तदा कं विलोकयति?
लुब्धया बालिकया कस्य फल प्राप्तम्?
उत्तर:
गृहमागत्य यदा सा तर्षिता मञ्जूषाम् उद्घाटयति तदा तस्यां भीषणं कृष्णसर्प विलोकयति।
लुब्धया बालिकया लोभस्य प्राप्तम्।
(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
अनुच्छेदे ‘समुत्क्षिप्ताः’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
अस्मिन् अनुच्छेदे ‘लोभाविष्टा’ इति विशेषणं कस्यै आगतम्?
‘तदनन्तरं सा लोभं पर्यत्यजत्’। अत्र अव्ययपदं किमस्ति?
तस्य समक्षे’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
स्वर्णकाकेन
बालिकार्य
अनन्तरम्
तत्पुरः
प्रश्न 1.
बालिका सूर्योदयात् पूर्वम् एव तत्र उपस्थिता अभवत्।
यदा मञ्जूषां सा उद्घाटितवती तदा तस्यां महाणि हीरकाणि दृष्ट्वा सा प्रसन्ना जाता।
यदा काकः शचित्वा प्रबुद्धः जातः तदा सः स्वर्णगवाक्षात् अवदत्।
कस्मिंश्चिद् ग्रामे एका धनहीना वृद्धा स्त्री अवसत्।
बालिका अकथयत्-अहं ताम्रस्थाल्यामेव भोजनं करिष्यामि।
बालिके! त्वम् आगता? तिष्ठ, अहं त्वत्कृते सोपानम् अवतारयामि।
सा काकं भर्त्सयन्ती अवदत्।
परं स्वर्णसोपानेन सा स्वर्णभवनम् आससाद।
उत्तर:
कस्मिंश्चिद् ग्रामे एका धनहीना वृद्धा स्त्री अवसत्।
बालिका सूर्योदयात् पूर्वम् एव तत्र उपस्थिता अभवत्।
यदा काकः शचित्वा प्रबुद्धः जातः तदा सः स्वर्णगवाक्षात् अवदत्।
बालिके। त्वम् आगता? तिष्ठ, अहं त्वत्कृते सोपानम् अवतारयामि।
परं स्वर्णसोपानेन सा स्वर्णभवनम् आससाद।
बालिका अकथयत् – अहं ताम्रस्थाल्यामेव भोजनं करिष्यामि।
यदा मञ्जूषां सा उद्घाटितवती तदा तस्यां महाहाणि हीरकाणि दृष्ट्वा सा प्रसन्ना जाता।
सा काकं भर्ल्सयन्ती अवदत्।
प्रश्न 2.
इति उक्त्वा काकः कक्षायाः अभ्यन्तरात् तिस्रः मञ्जूषा: निस्सारयत्।
लोभाविष्टा सा बृहत्तमा मञ्जूषां गृहीतवती।
भो नीचकाक! अहम् आगता अस्मि। मह्यं तण्डुलमूल्यं प्रयच्छ।
किञ्चित् कालात् अनन्तरं एकः विचित्रः काकः तत्र तामुपाजगाम।
एकस्याः वृद्धायाः एका विनम्रा मनोहरा च कन्या आसीत्।
कन्या प्रावोचत्-अहं निर्धन मातुः कन्या अस्मि। अतः ताम्र सोपानेन एव आगमिष्यामि।
तस्मिन्नेव ग्रामे एका अपरा लुब्धा वृद्धा स्त्री अवसत्।
एकदा सा पुत्रीम् आदिदेश-सूर्यातपे तण्डुलात् खगेभ्यो त्वं रक्ष।
उत्तर:
एकस्याः वृद्धायाः एका विनम्रा मनोहरा च कन्या आसीत्।
एकदा सा पुत्रीम् आदिदेश-सूर्यातपे तण्डुलात् खगेभ्यो त्वं रक्ष।
किञ्चित् कालात् अनन्तरं एक: विचित्रः काकः तत्र तामुपाजगाम।
कन्या प्रावोचत्-अहं निर्धन मातुः कन्या अस्मि। अतः ताम्र सोपानेन एव आगमिष्यामि।
इति उक्त्वा काकः कक्षायाः अभ्यन्तरात् तिम्रः मञ्जूषाः निस्सारयत्।
तस्मिन्नेव ग्रामे एका अपरा लुब्धा वृद्धा स्त्री अवसत्।
भो नीचकाक! अहम् आगता अस्मि। मह्यं तण्डुलमूल्यं प्रयच्छ।
लोभाविष्टा सा बृहत्तमा मञ्जूषां गृहीतवती।
प्रश्न 3.
गृहम् आगत्य यदा सा मञ्जूषाम् उद्घाटयति तदा तस्मिन् एवं कृष्णसर्पम् अपश्यत्।
हे नीच काक! अहम् आगता अस्मि, मह्यं तण्डुलानां मूल्यं प्रयच्छ।
तदनन्तरं सा लोभम् अत्यजत्।
तस्मिन् एवं ग्रामे एका लुब्धा वृद्धा अपि न्यवसत्।
गर्विता बालिका अवदत्-अहं स्वर्णमयेन सोपानेव एव आगमिष्यामि।
लुब्धया कन्यया लोभस्य फलं प्राप्तम्।
तस्याः अपि एका ईर्ष्यालु: कन्या अपि आसीत्।
सूर्यातपे सापि तण्डुलान् निक्षिप्य स्वसुता तेषां रक्षार्थ नियुक्तवती।
उत्तर:
तस्मिन् एव ग्रामे एका लुब्धा वृद्धा अपि न्यवसत्।
तस्याः अपि एका ईर्ष्यालुः कन्या अपि आसीत्।
सूर्यातपे सापि तण्डुलान् निक्षिप्य स्वसुतां तेषां रक्षार्थ नियुक्तवती।
हे नीच काक! अहम् आगता अस्मि, महयं तण्डुलानां मूल्यं प्रयच्छ।
गर्विता बालिका अवदत्-अहं स्वर्णमयेन सोपानेव एव आगमिष्यामि।
गृहम् आगत्य यदा सा मञ्जूषाम् उद्घाटयति तदा तस्मिन् एवं कृष्णसर्पम् अपश्यत्।
लुब्धया कन्यया लोभस्य फलं प्राप्तम्।
तदनन्तर सा लोभम् अत्यजत्।
पदानि – पर्यायः
निर्धना – अवदत्
एकदा – तस्याः समक्षे
पुरा – शोकं कुरु
माता – अतीव प्रसन्ना
शुचः – स्वर्णशरीरम्
प्रबुद्धः – अद्यपर्यन्तम्
स्वर्णमयम् – निक्षिप्ताः
चिरकालम् – दृष्ट्वा
दुहिता – असन्तुष्टा (उत्कण्ठिता)
विस्मयम् – एकवारम् (एकस्मिन् दिवसे)
प्राह – खादन्
अद्यावधि – प्राचीने काले
प्रगृह्य – जागरितः
विलोक्य – दीर्धकालम्
प्रहर्षिता – जननी
भक्षयन् – गृहीत्वा
तत्पुरः – धनहीना
समुत्क्षिप्ताः – आश्चर्यम्
पर्यत्यजत् – तुभ्यम्
तर्षिता – सुता
त्वत्कृते – त्यक्तवती
उत्तर:
पदानि – पर्यायः
निर्धना – धनहीना
एकदा – एकवारम् (एकस्मिन् दिवसे)
पुरा – प्राचीनेकाले
माता – जननी
शुचः – शोकं कुरु
प्रबुद्धः – जागरितः
स्वर्णमयम् – स्वर्णशरीरम्
चिरकालम् – दीर्घकालम्
दुहिता – सुता
विस्मयम् -आश्चर्यम्
प्राह – अवदत्
अद्यावधि – अद्यपर्यन्तम्
प्रगृह्य – गृहीत्वा
विलोक्य – दृष्ट्वा
प्रहर्षिता – अतीव प्रसन्ना
भक्षयन् – खादन्
तत्पुरः – तस्याः समक्षे
समुत्क्षिप्ताः – निक्षिप्ता:
पर्यत्यजत् – त्यक्तवती
तर्षिता – असन्तुष्टा (उत्कण्ठिता)
त्वत्कृते – तुभ्यम्
‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
वृद्धा – स्वर्णकाक:
मनोहरा – माता
कस्मिंश्चिद् – बालिका
स्वर्णपक्ष: – भवनम्
निर्धना – मञ्जूषा
प्रहर्षिता – सा
स्वर्णमयम् – काक:
आश्चर्यचकिता – ग्राम
प्रबुद्धः – दुहिता
एकाकिनी – माता
इयत् – स्त्री
तिस्रः – मूल्यम्
उत्तर:
‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
वृद्धा – स्त्री
मनोहरा – दुहिता
कस्मिंश्चिद् – ग्रामे
स्वर्णपक्ष: – स्वर्णकाकः
निर्धना – माता
प्रहर्षिता – बालिका
स्वर्णमयम् – भवनम्
आश्चर्यचकिता – सा
प्रबुद्धः – काकः
एकाकिनी – माता
इयत् – मूल्यम्
तिस्रः – मञ्जूषा
