ЁЯУШ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा | Chapter 7 – Contemporary World Security
ЁЯУЪ Class 12 Political Science (2025–26)
✍️ By Amresh Academy | Updated: June 2025
ЁЯФ░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рдХ्рдпा рдорддрд▓рдм рд╣ै? | What is Security?
рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рдоूрд▓ рдЕрд░्рде рд╣ै "рдЦрддрд░े рд╕े рдЖрдЬ़ाрджी" рдпाрдиी Freedom from Threats. рд▓ेрдХिрди рд╣рд░ рдЪीрдЬ़ рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕े рдирд╣ीं рдЬोрдб़ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╕िрд░्рдл़ рд╡рд╣ी рдЦрддрд░े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрддे рд╣ैं рдЬो рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे "рдоूрд▓рднूрдд рдоूрд▓्рдпों" рдХो рд╣ाрдиि рдкрд╣ुँрдЪाрддे рд╣ैं рдЬैрд╕े:
рд╕ंрдк्рд░рднुрддा (Sovereignty)
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा (Freedom)
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЕрдЦंрдбрддा (Territorial Integrity)
рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХा рд╕рдо्рдоाрди
✨ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕िрд░्рдл़ "рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд╣рдеिрдпाрд░" рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै —
рдмрд▓्рдХि рдЕрдм рдпрд╣ "рдоाрдирд╡ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा", "рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджाрдУं", "рдЖрддंрдХрд╡ाрдж", "рдЧрд░ीрдмी" рдЬैрд╕े рдоुрдж्рджों рдХो рднी рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддी рд╣ै।
ЁЯЫб️ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдзाрд░рдгाрдПँ | Two Broad Types of Security
ЁЯФ╣ 1. рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा (Traditional Security)
рдпрд╣ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рдкुрд░ाрдиी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ै, рдЬो рдоाрдирддी рд╣ै рдХि рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЦрддрд░ा "рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ैрди्рдп рд╣рдорд▓ा" рд╣ोрддा рд╣ै।
(i) рдмाрд╣рд░ी рдЦрддрд░ा (External Threats) ЁЯФе
рд╕ैрди्рдп рд╣рдорд▓ा (Military Attack)
рд╢рдХ्рддि рд╕ंрддुрд▓рди (Balance of Power)
рдЬрдирд╕ंрд╣ाрд░ (Mass Destruction)
рдЧрдардмंрдзрди рдмрдиाрдиा (Alliance Formation)
рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХी рджौрдб़ (Arms Race)
➡️ рдЗрди рдЦрддрд░ों рд╕े рдмрдЪाрд╡ рдХे рд▓िрдП рджेрд╢ рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рдордЬ़рдмूрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдоिрдд्рд░ рджेрд╢ों рд╕े рдЧрдардмंрдзрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХा рднंрдбाрд░ рдмрдв़ाрддा рд╣ै।
(ii) рдЖंрддрд░िрдХ рдЦрддрд░ा (Internal Threats) ЁЯПа
рдЕрд▓рдЧाрд╡рд╡ाрдж (Separatism)
рдЧृрд╣ рдпुрдж्рдз (Civil War)
рдХाрдиूрди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдб़рдмрдб़ी
➡️ рдпे рдЦрддрд░े рджेрд╢ рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЬрдирддा рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдмीрдЪ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рдХрдоी рдпा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдиाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।
ЁЯФ╣ 2. рдЧैрд░-рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा (Non-Traditional Security)
ЁЯСЙ рдпрд╣ 1990 рдХे рдмाрдж рддेрдЬी рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдоें рдЖрдпा рдЬрдм рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд▓рдЧीं:
(i) рдоाрдирд╡ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा (Human Security)
ЁЯФ╕ рдХेंрдж्рд░ рдмिंрджु – "рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं, рд▓ोрдЧ рд╣ैं"
ЁЯФ╕ рдЗрд╕рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं:
рднूрдЦ рдФрд░ рдХुрдкोрд╖рдг
рдмीрдоाрд░िрдпाँ (рдЬैрд╕े HIV/AIDS, COVID-19)
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджाрдПँ (рдмाрдв़, рднूрдХंрдк рдЖрджि)
рдиिрд░्рдзрдирддा рдФрд░ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी
(ii) рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा (Global Security)
ЁЯФ╕ рдпрд╣ рдЦрддрд░े рдХिрд╕ी рдПрдХ рджेрд╢ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे — рдмрд▓्рдХि рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдкрд░ рдЕрд╕рд░ рдбाрд▓рддे рд╣ैं:
рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди (Climate Change)
рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрддंрдХрд╡ाрдж (Terrorism)
рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рд╕ंрдХрдЯ (Refugee Crisis)
рд╕ाрдЗрдмрд░ рдЦрддрд░े
рдорд╣ाрдоाрд░ी (Pandemics)
❗ Non-Traditional рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рд╕ैрди्рдп рддाрдХрдд рдмेрдЕрд╕рд░ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬैрд╕े рдЧрд░ीрдмी рдпा рдорд╣ाрдоाрд░ी рд╕े рд▓рдб़рдиे рдХे рд▓िрдП।
⚔️ рдпुрдж्рдз рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдкाрд╕ рдХ्рдпा рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ोрддे рд╣ैं?
ЁЯСЙ рдХोрдИ рднी рд╕рд░рдХाрд░ рдпुрдж्рдз рдЖрдиे рдкрд░ 3 рд╡िрдХрд▓्рдк рдЪुрди рд╕рдХрддी рд╣ै:
1️⃣ рдЖрдд्рдорд╕рдорд░्рдкрдг (Surrender)
2️⃣ рджूрд╕рд░े рдкрдХ्рд╖ рдХी рдмाрдд рдоाрди рд▓ेрдиा рдпा рдмрдЪाрд╡ рдХрд░рдиा
3️⃣ рд╣рдорд▓ाрд╡рд░ рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░рдиा (Defeat the Attacker)
ЁЯТб рдкрд░ рдХोрдИ рднी рд╕рд░рдХाрд░ рдЖрдд्рдорд╕рдорд░्рдкрдг рдХो рдЕрдкрдиी рдиीрддि рдирд╣ीं рдмрдиाрддी, рдЗрд╕рд▓िрдП “рдЕрдкрд░ोрдз (Deterrence)” рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।
ЁЯЫС рдЕрдкрд░ोрдз (Deterrence) рдХ्рдпा рд╣ै?
ЁЯСЙ рджुрд╢्рдорди рдХो рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рджेрдиा рдХि рдЕрдЧрд░ рддुрдордиे рд╣рдорд▓ा рдХिрдпा, рддो рд╣рдо рдЬрд╡ाрдм рджेंрдЧे – рдФрд░ рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдиुрдХрд╕ाрди рд╣ोрдЧा।
➡️ рдЗрд╕рдХा рдордХрд╕рдж рд╣ै рдпुрдж्рдз рдХो рд╢ुрд░ू рд╣ोрдиे рд╕े рд░ोрдХрдиा।
ЁЯз▒ рд░рдХ्рд╖ा (Defence)
ЁЯСЙ рдпुрдж्рдз рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЕрдкрдиी рд╕ंрдк्рд░рднुрддा рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा।
ЁЯСЙ рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдХ्рд░िрдп рдФрд░ рдЬ़рд░ूрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
⚖️ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХे рдоुрдЦ्рдп рддрдд्рд╡
1️⃣ рд╢рдХ्рддि рд╕ंрддुрд▓рди (Balance of Power)
рд╕ैрди्рдп рд╢рдХ्рддि рдмрдв़ाрдиा
рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдоें рдиिрд╡ेрд╢
рд░рдХ्рд╖ा рд╕ंрдзिрдпाँ рдХрд░рдиा
2️⃣ рдЧрдардмंрдзрди рдмрдиाрдиा (Alliance Formation)
рдоिрдд्рд░ рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рд░рдХ्рд╖ा рдиीрддि рдмрдиाрдиा
рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा
Example: NATO, Warsaw Pact
ЁЯУМ рдЧрдардмंрдзрди рд╣рдоेрд╢ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िрддों (national interest) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
ЁЯМР рдПрд╢िрдпा рдФрд░ рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХे рдирдП рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрдордиे рдЪुрдиौрддिрдпाँ
ЁЯФ╕ рджोрд╣рд░ी рдЪुрдиौрддी:
1️⃣ рдмाрд╣рд░ी рд╕ैрди्рдп рдЦрддрд░ा
2️⃣ рдЕंрджрд░ूрдиी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ / рд╕ंрдШрд░्рд╖
➡️ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдЖंрддрд░िрдХ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдвांрдЪे рдХो рдордЬ़рдмूрдд рдХрд░рдиा рдкрдб़ा।
ЁЯзи рдЦрддрд░े рдХे рдирдП рд╕्рд░ोрдд | Emerging Threats
ЁЯФ╣ рдЖрддंрдХрд╡ाрдж – рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдЖрдо рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдиिрд╢ाрдиा рдмрдиाрдиा
ЁЯФ╣ рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рд╣рдирди – рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди
ЁЯФ╣ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЧрд░ीрдмी – рдЕрдоीрд░ рдФрд░ рдЧрд░ीрдм рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рдЧрд╣рд░ाрддा рдЕंрддрд░
ЁЯФ╣ рдк्рд░рд╡ाрд╕ (Migration) – рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдкрд▓ाрдпрди
ЁЯФ╣ рдорд╣ाрдоाрд░ी (Pandemics) – HIV, SARS, COVID-19 рдЖрджि
ЁЯдЭ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा | Cooperative Security
ЁЯСЙ рдРрд╕े рдоुрдж्рджे рдЬैрд╕े рдЧрд░ीрдмी, рдорд╣ाрдоाрд░ी рдпा рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕ंрдХрдЯ рдХो рд╕ैрди्рдп рдмрд▓ рд╕े рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рд╣рд▓ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рд╕्рддрд░:
рдж्рд╡िрдкрдХ्рд╖ीрдп (Bilateral)
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп (Regional)
рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ (Global)
✔️ рдЗрд╕рдоें NGO, рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдПं, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЖрджि рдХी рднूрдоिрдХा рд╣ोрддी рд╣ै।
ЁЯЗоЁЯЗ│ рднाрд░рдд рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд░рдгрдиीрддि | India’s Security Strategy
1️⃣ рдордЬрдмूрдд рд╕ैрди्рдп рдХ्рд╖рдорддाрдПँ рдмрдиाрдиा – рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдФрд░ рдЪीрди рдЬैрд╕े рдкрдб़ोрд╕ी рджेрд╢ों рдХे рдХाрд░рдг
2️⃣ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рднाрдЧीрджाрд░ी – рдЬैрд╕े UN, BRICS, G-20
3️⃣ рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдкрд░ рдз्рдпाрди – рдЖрддंрдХрд╡ाрдж, рдирдХ्рд╕рд▓рд╡ाрдж, рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрдЧ्рд░рд╡ाрдж
4️⃣ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЬ़рд░िрдП рдЧрд░ीрдмी рд╣рдЯाрдиा
✨ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЯрд░्рдо्рд╕ (Definitions)
ЁЯПБ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ | Conclusion
рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рд╕ीрдоा рд░рдХ्рд╖ा рдпा рд╕ैрди्рдп рд╢рдХ्рддि рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ी। рдоाрдирд╡ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕ंрдХрдЯ рдФрд░ рдЧрд░ीрдмी рдЬैрд╕े рдоुрдж्рджे рднी рдЙрддрдиे рд╣ी рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ैं।